Miljoenen Nederlanders zijn iedere dag op zoek naar (online) nieuws. Tijdens die zoektocht is de kans groot dat daar nepnieuws tussen zit. Vooral bij grote nieuwsgebeurtenissen verschijnen berichten die niet altijd (helemaal) waar zijn. Dit zijn berichten die mensen soms bewust op het verkeerde been zetten. Gelukkig zijn er personen en organisaties die doorlopend het nieuws en (social) media checken op onjuiste en misleidende berichten. Maar, fact checken blijft ondanks alle beschikbare computertechnologie toch altijd mensenwerk. Het zijn gouden tijden voor de factchecker.

Nepnieuws is zo oud als de mensheid zelf. Koninkrijken tuimelden er door om en oorlogen zijn er door ontstaan. Bijna iedereen is er wel een keertje ingetrapt. U ook. Ik ook. De Schiedamse historicus Han van der Horst beschrijft in zijn boek Nepnieuws. Een wereld van desinformatie een keur aan historische voorbeelden van nepnieuws. Eén daarvan komt voor rekening van de Egyptische Faro Ramses II. Hij liet op een monument beitelen dat hij een grandioze overwinning had behaald op aartsvijand de Hittieten. Eeuwenlang zijn Egyptologen in dit verhaal meegegaan. “Toen echter Hittietische bronnen werden ontcijferd, bleek de gebeurtenis daar heel anders te zijn beschreven. Het einde van deze slag was namelijk eerder een ’staakt het vuren’ geweest.”

De Duitse kanselier Bismarck lokte in 1870 een oorlog uit tussen Duitsland en Frankrijk op basis van een door hem gemanipuleerd telegram. En wat te denken van Dolle Dinsdag in september 1944. De wildste geruchten en berichten via BBC-radio gaven de Nederlanders het idee dat de bevrijding van ons land nog een kwestie van uren, hooguit dagen zou zijn. De militaire inval in Irak in 2003 door president Bush jr. berustte op nepnieuws. Saddam Hoessein zou massavernietigingswapens in bezit hebben die een gevaar vormden voor het westen.

Het zijn allemaal voorbeelden uit tijden zonder het internet. Alles ging een tandje langzamer. Sociale media en whatsappgroepen zorgen tegenwoordig voor razendsnelle verspreiding van nepnieuws. Complete (buitenlandse) trollenlegers worden soms ingezet om met behulp van anonieme accounts desinformatie te verspreiden. Nederland bevat bovendien miljoenen burgerjournalisten die van alles iets vinden en vaak eerst doen en dan pas denken voordat ze iets verspreiden/delen.

Schokkende beelden

Recente verspreiding van nepnieuws gebeurde op de avond van de aanslag op misdaadjournalist Peter R. de Vries. Het gerucht ging dat op dezelfde dag de zus van Willem Holleeder was neergestoken, de NOS zou melden dat De Vries was overleden en een ziekenhuismedewerker zou hebben verklaard dat hij hersendood was. Ook verschenen er herkenbare, schokkende beelden van de neergeschoten verslaggever. Waarom brengen mensen dit soort berichten in omloop? Nieuwschecker Alexander Pleijter vertelde in EenVandaag: “Het kan gaan om mensen die een hekel hebben aan Peter R. de Vries of aan nieuwsmedia en ze op deze manier proberen belachelijk te maken. Maar het kan ook gaan om pure baldadigheid om te kijken in hoeverre een bericht wordt opgepakt.”

Op de website van de nieuwscheckers staan ook voorbeelden van de watersnoodramp in Limburg. De voorzitter van de Veiligheidsregio Limburg-Noord waarschuwde voor nepnieuws zoals de onjuiste waarschuwingen dat een gebouw op instorten en een dam op doorbreken stond. Ook werd op sociale media een foto veel gedeeld, waarop een half gezonken auto in een ondergelopen straat was te zien. Op de achterruit lijkt een sticker te zijn geplakt met daarop de woorden ‘Fuck you Greta’, een verwijzing naar de Zweedse klimaatactiviste Greta Thunberg. De foto is echter gefotoshopt.

Lachspieren

Onderzoek heeft aangetoond dat mensen nepnieuws verspreiden om onrust, verdeeldheid, polarisatie of haat te zaaien. Het beïnvloeden van de publieke opinie of verkiezingen gaat vaak gepaard met behulp van nepnieuws. Geld verdienen kan een drijfveer zijn, het kan de lezer/kijker naar bepaalde pagina’s lokken waar veel advertenties staan.

Het is gelukkig niet alleen maar kommer en kwel. Sommige berichten zijn zo doorzichtig nep dat ze  hooguit werken op de lachspieren. Op 1 april blijft het altijd een sport om de goegemeente met nepnieuws op de hak te nemen. En voor het online satirisch nieuwplatform De Speld en het team van Lucky TV is het 365 dagen per jaar 1 april.

Hoe ontdek je dat je te maken hebt met nepnieuws?

  • Allereerst: gebruik je gezonde verstand, vertrouw op je intuïtie/gevoel en blijf zelf nadenken.
  • Een gezonde dosis wantrouwen helpt. Voorkom dat je zelf ook de verspreider van nepnieuws wordt.
  • Overleg bij twijfel eerst met een huisgenoot, een collega of een vriend(in). Delen kan altijd nog!

Checklist voor de factchecker:

  • Wie is de afzender?
  • Wat is de bron?
  • Welke website wordt gebruikt?
  • Van wie is het account?
  • Is het de hele of de halve waarheid?
  • Wat is het doel van het bericht, wat is de intentie ?
  • Welke techniek wordt gebruikt? Check ook de gebruikte lettertypes, foto’s en video’s. Heel vaak worden oude beelden gebruikt voor nepnieuws
  • Wantrouw titels zoals: LET OP, BREAKING NEWS of Oh MIJN GOD!
  • Kijk alleen bij een screenshot of het ook op de desbetreffende nieuwssite staat
  • Wordt het bericht overgenomen door betrouwbare officiële media zoals het ANP, NOS, NU.NL., Teletekst?

Nepnieuws kan de reputatie van mensen en organisaties ernstig beschadigen. Niet voor niets maken veel organisaties daarom dagelijks omgevingsanalyses/mediascans om te ontdekken hoe de buiten- en binnenwereld over hen spreekt. Op deze manier is het ook mogelijk om snel nepnieuws te ontdekken en indien noodzakelijk te corrigeren/nuanceren. Steeds meer organisaties maken daarbij gebruik van een factchecker. In deze tijden geen overbodige luxe om dat specialisme in huis te hebben.